RUDOLF SCHOCK sings 'ALWAYS/HEIMWEH' by Irving Berlin & 'HEIMWEH' by Hugo Wolf

Rudolf Schock sings:
a) 'H E I M W E H' by Irving Berlin/Fritz Löhner-Beda (1949) &
b) 'H E I M W E H' by Hugo Wolf/Joseph von Eichendorff (1949):

Gedaanteverwisselingen:
1) In 1925: a love song














Componist Irving Berlin (1888-1989) schrijft het liefdesliedje 'Always' voor de musical 'The Cocoanuts' met in de hoofdrollen de Marx Brothers.
Tekstschrijver George S. Kaufman keurt het liedje af. Hij ziet helemaal niets in een liedje met de boodschap, dat iemand altijd van iemand blijft houden ("I'll be loving you always").
Daarbij komt, dat het woord 'Always' tot vervelens toe (15x!) wordt herhaald.
Berlin gelooft er wel in, wat blijkt uit het feit, dat hij het cadeau doet
aan zijn a.s. vrouw Ellin.
Sterren als Frank Sinatra, Ella Fitzgerald, Billy Holiday, Sarah Vaughan, Peggy Lee, Paul McCartney en Leonard Cohen omarmen de love song en nemen het graag op in hun repertoire:

*************

"Everything went wrong
And the whole day long
I'd feel so blue
For the longest while

I'd forget to smile then I met you
Now that my blue days have passed
Now that I've found you at last
 

I'll be loving you always
With a love that's true always
When the things you've planned
Need a helping hand
I will understand always, always

 

Days may not be fair always
That's when Ill be there always
Not for just an hour
Not for just a day
Not for just a year
But always
 

Ill be loving you, oh always
With a love that's true always
When the things you've planned
Need a helping hand
I will understand always...etc.

2) In 1927: een lied met een volkslied-achtige tekst over heimwee naar de geboortegrond

Irving Berlin's love song wordt in Europa in de (Duitstalige) uitvoering van de tenor Richard Tauber een even groot succes als in de VS. Deze Duitse tekst is echter in de verste verte geen vertaling van het origineel.

'Always' is in een volkslied-achtig 'Heimweh' veranderd, het verlangen in den vreemde naar de geboortegrond:
"Heute in der Nacht, bin ich aufgewacht und hab' geweint
Oh, du lieber Stern, dort in weiter Fern', sei du mein Freund.
Ich hab. dich so lieblich und schön, in meiner Heimat gesehn.
Weißt du , was das heißt, Heimweh?
Alles rings umher, ist so still und leer,
Traurig rauscht das Meer vor Heimweh.

Grüß das Dörflein mein, Grüß mir jeden Stein und jeden Baum.
Steht wohl noch die Bank, wo am Waldesrand die Amsel sang?
Wenn du mein Mütterlein siehst, sag nicht, wie weh es mir ist....
Sag nur, was das heißt, Heimweh.
Tag und Nacht vergehn, keiner mich versteht,
und mein Herz vergeht vor Heimweh"

De maker van de Duitse tekst is de Oostenrijkse schrijver en librettist Fritz Löhner-Beda (1883-1942).

Fritz Löhner-Beda schreef samen met Ludwig Herzer de tekstboeken voor Franz Lehár's 'Land des Lächelns', 'Giuditta' en 'Schön ist die Welt' en met Alfred Grünwald die voor Paul Abraham's 'Viktoria und ihr Husar', 'Die Blume von Hawaii' und 'Ball im Savoy'.
Van Löhner-Beda zijn de teksten van Lehársuccessen als: 'Freunde, das Leben ist lebenswert!' en 'Dein ist mein ganzes Herz!'. Dit laatste lied droeg Löhner aan zijn vrouw Helene op.

v.l.n.r. Ludwig Herzer, Franz Lehár, Gitta Alpar,
Fritz Löhner-Beda, Richard Tauber



















Schokkend is hoe het met het levenswaardige leven van Fritz Löhner-Beda afliep:
Terugkijkend was hij naïef. Hij geloofde, dat hij - ondanks zijn Joodse afkomst - niet vervolgd zou worden.
Misschien rekende hij op de steun van Franz Lehár, wiens operettes met Löhner's teksten ongehinderd mochten worden doorgespeeld.
Hoe dan ook: de Nazis arresteerden hem en nog steeds is onduidelijk, of Lehár al dan niet voor zijn tekstschrijver is opgekomen.
Fritz Löhner kwam via de concentratiekampen Dachau en Buchenwald uiteindelijk in Auschwitz terecht, waar hij in december 1942 werd doodgeslagen. Hij heeft waarschijnlijk niet geweten, dat zijn vrouw en twee tienerdochters toen al waren vermoord.


3) In 1945: "Lied van de naar Rusland gedeporteerden"

Van een andere orde is de gedaante, die het lied in 1945 aanneemt.
De vooroorlogse tekst van Fritz Löhner-Beda is nu opeens een "Lied der nach Russland Verschleppten" geworden.
Het komt voor in de 'Liederschatz' van Mw. Theresia László-Simon uit het voormalig Duitse Schlesien (Silezië), dat na de 2e wereldoorlog Pools werd.
Mw. László (geb. 1924), die al vroeg begon met het verzamelen en rubriceren van verhalen en dialecten, kon goed zingen. Haar belangstelling ging daarbij vooral uit naar de liederen uit haar omgeving. Zodoende ontdekte zij het "Lied van de naar Rusland gedeporteerden".
Het is aannemelijk, dat zij van het oorspronkelijke 'Heimweh' niet op de hoogte was.

Dat geldt ook voor de Nederlandse journaliste Laura Starink (geb. 1954).
In haar indrukwekkende familiegeschiedenis 'DUITSE WORTELS: mijn familie, de oorlog en Silezië' (2013, uitgeverij Augustus, Amsterdam) schrijft ze in hoofdstuk 15 over haar 3e bezoek in 2012 aan Mikulczyce (het vroegere Klausberg), de plaats waar haar familie vandaan komt.


2013, uitgeverij Augustus,
Amsterdam























Laura Starink verwijst onder het hoofdje "Deportatie naar het oosten" (blz. 249) naar herinneringen van de "Duitse vrouwen uit Mikulczyce".
Die vertellen over hun mannen, die op de trein naar het oosten waren gezet en werden gedwongen in Russische mijnen (Oekraïne) te werken. De meesten waren niet meer teruggekeerd.
Daarna beginnen de vrouwen te zingen:
"Heute in der Nacht/bin ich aufgewacht/und hab geweinet/Weißt du was das heißt? Heimweh!"
Ze leggen uit, dat "dit lied......is gemaakt door Duitse mannen in de Russische strafkampen" en "stiekem" werd gezongen.
Ook zij lijken niet te weten, dat het lied al bestond.
Maar de onmenselijke omstandigheden, waaronder hun mannen aan dat lied kracht ontleenden, hebben Löhner-Beda's woorden van 1927 een totaal andere lading gegeven.

4) In 1949: Lied van de heimwee naar wat was en wie er waren

Rudolf Schock nam op 25 februari 1949 niet alleen 'Heimweh' op, maar ook het oorspronkelijke musicalliedje 'Always'.
Voor zover ik weet, heeft HMV/Electrola de Engelstalige versie nooit uitgebracht.
Pas in 2012 (ver)stopte Membran/Documents (op intiatief van Wilfried Chlosta: zie'RS op CD') de 'love song' in de 10CD-box 'Nachklang einer geliebten Stimme'.
Naar het waarom van deze Engelstalige Schock-opname kan gegist worden:
Rudolf Schock bevindt zich in 1949 in een internationaal georiënteerde fase van zijn loopbaan. Hij zingt aan de Covent Garden Opera in Londen, van daaruit in een groot aantal Engelse steden en staat op het punt Richard Tauber's tournee naar Australië over te nemen.

Berlijn 1947:
 Harold Byrnes & Rudolf Schock

In Berlijn pendelt hij herhaaldelijk tussen de sectoren van het zogeheten vrije westen en de sector, die onder Russisch toezicht staat. Hij raakt nauw bevriend met de Amerikaan Harold Byrnes, die namens de bezettingsmachten tot taak heeft te assisteren bij het reanimeren van het Berlijnse culturele leven.
Waarom verscheen het Engelstalige 'Always' dan toch niet op de markt?
Ik denk, dat de producenten het gewoonweg overbodig vonden. Rudolf Schock had immers het Duitse 'Heimweh' ook opgenomen en samen met een "ander" volksliedje zou dat een prima 78 toerenplaat opleveren. Bovendien nam Tauber voor de oorlog een plaat met dezelfde twee titels op.
Verder kan misschien nog een rol hebben gespeeld, dat de tekst van het 2e lied ('In der Pfalz' van Jára Benes) ook door Fritz Löhner-Beda was geschreven.

Opmerkelijk

Aan Schock's 'Heimweh' van 1949 valt op, dat hij het 2e couplet van de Duitse tekst weglaat (zie boven).
(Rudolf Schock zingt overigens het 2e couplet wél in zijn opname van 'Heimweh' uit 1966 onder Fried Walter).
De al dan niet bedoelde gevolgen van het weglaten van het uitgesproken nostalgisch-landelijke, tweede couplet kunnen zijn:
1) dat het lied in deze vorm zijn gedeeltelijk huisje-boompje-beestje karakter verliest.
2) en dat daardoor het knagende heimwee zélf: het brandend verlangen naar wat ooit was en wie ooit waren centraal komt te staan.
Ik stel mij voor, dat dit grotere heimwee in die chaotische jaren na de oorlog dominant was: de steden verwoest, de bevolking door dood en verderf getraumatiseerd, gebrek aan alles en het huiveringwekkend vooruitzicht van een IJzeren Gordijn, dat politiek Oost en West, maar vooral in het dagelijkse leven (delen van) families, vrienden, kennissen en collega's definitief van elkaar zou scheiden. Vanaf 7 oktober 1949 waren de twee Duitslanden 'DDR' en 'BRD' dan ook de Europese werkelijkheid.

Misschien is het verband, dat ik leg tussen de toenmalige tijdgeest en Schock's opname van 'Heimweh', overtrokken.
Maar het is opmerkelijk, dat Rudolf Schock op 28 februari 1949, drie dagen na Berlin/Beda's 'Heimweh', ook dat geheel andere 'Heimweh' van Hugo Wolf (1860-1903) opneemt:
"Wer in die Fremde will wandern,
Der muß mit der Liebsten gehn,
Es jubeln und lassen die andern
Den Fremden alleine stehn.

Was wisset ihr, dunkele Wipfel,
Von der alten, schönen Zeit?
Ach, die Heimat hinter den Gipfeln,
Wie liegt sie von hier so weit!

Am liebsten betracht ich die Sterne,
Die schienen, wie ich ging zu ihr,
Die Nachtigall hör ich so gerne,
Sie sang vor der Liebsten Tür.

Der Morgen, das ist meine Freude!
Da steig ich in stiller Stund
Auf den höchsten Berg in die Weite,
Grüß dich, Deutschland, aus Herzensgrund!


Hugo Wolf

Deze woorden van Joseph von Eichendorff (1788-1857), één van de beroemdste dichters en schrijvers uit de 'Romantiek', leest of beluistert men na de treurnis van Beda's 'Heimweh' als een wending ten goede:

Joseph von Eichendorff

Wie in den vreemde is (of een vreemde in eigen land), weet wat heimwee is en verlangt hevig naar wat was en wie waren.
Maar het liefst kijk ik naar de sterren, die van toen en nu zijn. Dat geeft mij de kracht de volgende morgen in alle stilte de hoogste berg te beklimmen en het verre vaderland te groeten vanuit het diepst van mijn hart!
Heimwee kan overwonnen worden. Er is weer ruimte voor een optimistische toekomst!


Krijn de Lege, 12 oktober 2014/24 november 2017